किसानलाई गाउँपालिकाको भरथेग, महमा व्यावसायिक बन्दै रोङ

इलाम । रोङ गाउँपालिकाका किसान मह उत्पादन गरेर व्यावसायिक बन्दै गएका छन् । गाउँपालिकाले सहयोग गर्न थालेपछि यहाँका किसानले मह बिक्रीबाट राम्रो आम्दानी गर्दै आएका छन् । स्थानीय दावा स्याङ्बोले १५० घार मौरी पालेका छन् । २०७६ सालबाट आधुनिक मौरी पालन गर्दै आएका उनले सेरेना जातका मौरी पालेका छन् । उनले पाँचवटा छुट्टाछुट्टै स्थानमा ४० वटाका दरले घार व्यवस्थापन गरेका छन् । उत्पादनको पाँच प्रतिशत मात्र घारको लागि खर्च गर्न सकियो भने मौरी फस्टाउने उनले बताए । वार्षिक दुई सयदेखि अढाइ सय किलोसम्म मह उत्पादन गर्दै आएका उनले महबाट बार्षिक तीन लाख ७५ हजारसम्म आम्दानी गर्दै आएका छन् । मौरीको नयाँ घारबाट उत्तिकै कमाइ गर्ने गरेका उनले घरबाट नै प्रतिकिलो १५ सयले उत्पादित मह बिक्री हुँदै आएको बताए । मौरीको गोलासमेत बिक्री गर्दै आएका उनले प्रति फ्रेम एक हजारका दरले बिक्री गर्दै आएको बताए । चार फ्रेम मौरी एक घारको लागि आवश्यक पर्ने बताइएको छ । रोङ ३ का प्रेमबहादुर राईले पनि ३० आधुनिक घारमा मौरी पालेका छन् । उनले वार्षिक करिव एक सय किलो मह उत्पादन गर्दै आएका छन् । रोङ गाउँपालिकाका धेरै स्थानमा मह उत्पादन हुन्छ । स्थानीय महमा आत्मनिर्भर छन् । गाउँपालिकाले मह उत्पादनमा सहयोग गर्न थालेपछि स्थानियले मह उत्पादनलाई नै प्राथमिकता दिन थालेको छ । ग्रन्द्रुक ब्रान्डिङमा सफल भएको इलामको रोङ गाउँपालिका पुन महमा समेत एक कदम अघि बढेको हो । पछिल्लो समय “रोङ मह” सधैँ र सबै ठाउँमा किन्न पाइँदैन भन्ने नारासहित सो गाउँपालिका अघि बढेको छ । गाउँपालिकाले मौरी पालनलाई गाउँपालिकाको पहिचानका रुपमा स्थापित गर्न यो कार्यक्रम नै अघि बढाएको अध्यक्ष मणीकुमार स्याङ्बो (सुवास) ले जानकारी दिए । उनका अनुसार मौरी पालन ब्यवसायमा गाउँपालिकाले पहिला पनि लगानी गरेको र अब पनि प्राथमिकतामा यस ब्यवसायलाई अघि बढाइने छ । केही वर्षअघि पनि गाउँपालिकाले सुरुमा मौरी पालन व्यवसाय प्रवर्द्धनका लागि एघार लाख रुपैयाँ रकम छुट्याएको थियो । अर्को वर्ष २० लाख रुपैयाँ बजेट छुट्याएर काम अगाडी बढाएको थियो । किसानलाई आधुनिक मौरी पालनको सीप सिकाउनेदेखि अनुदानमा घार वितरण गर्ने कार्यक्रम तय गरिएको थियो । तर पछिल्लो समय मह उत्पादन नै थालिएको छ । महलाई समेत ब्रान्डिङ गरेको “रोङ मह” नै नाम दिएर बजारमा लागिएको छ । चालु आर्थिक वर्षमा मौरी पालन र ब्यवसायिकताका लागि गाउँपालिकाले ५० लाख रकम विनियोजन गरेको गाउँपालिकाका पशुशाखा प्रमुख तीर्थराज देवकोटाले जानकारी दिए । मौरीपालन ब्यवसायलाई रोङको पहिचान बनाउन गाउँपालिकाले थप लगानी गरेर मह उत्पादनमा जोड दिइने गरिको कार्यक्रम अगाडी बढाइएको उनको भनाई छ । यस गाउँपालिकाले मौरी विकास केन्द्र नै स्थापना गरेर मौरी पालनको विकासमा लागेको छ । मौरीले वातावरण जोगाउनका लागि राम्रो भूमिका निर्वाह गर्ने भएकाले पनि मौरी जोगाउनु पर्ने बताइएको छ । साथै मौरी रहेमा मह समेत उत्पादन गर्ने र किसानको जीविकोपार्जनमा सहयोग पुर्याउने छ । परागशेचनले ताकारीबाली फल्न समेत मद्धत गर्ने भएकाले पनि मौरी जोगाउन गाउँपालिकाले लगानी गरेको गाउँपालिका अध्यक्ष स्याङ्बोको भनाई छ । मौरीले बिषादी सेवन गर्ने भएकाले विभिन्न रोगहरुबाट मानिसलाई बचाउने गरेको मौरीविज्ञहरुको भनाई छ । गाउँपलिकाले किटेनीबाट नजिकै पर्ने हडियामा डेढ रोपनी जग्गामा मौरी विकास केन्द्र स्थापना गरेर काम गरिरहेको छ । केन्द्रमा हाल ३२ घार मौरी रहेका छन् । गाउँपालिकाले सो क्षेत्र मौरीमा राम्रो सम्भावना देखेर मौरीका लागि छुट्टै शाखा र श्रोत समेत छुट्याएको छ । मौरी विज्ञका रुपमा रहेका सोही गाउँपलिकाका कुमार तामाङलाई मौरी श्रोत ब्यक्तिका रुपमा राखेर कार्यक्रम सञ्चालन गरिएको छ । गाउँपालिकामा मौरीको लागि मौरी विकास शाखा छ । तामाङले मौरी पालनको लागि उचित क्षेत्रको छनौट, किसानको छनौट, तालिम सञ्चालन, तथा अनुदानमा घार वितरण गर्न सिफारीस गर्ने लगायतका कार्य गर्नु पर्दछ । मौरीको उपचार गर्ने सम्मको जिम्मेवारी उनले पाएका छन् । मौरी विकास केन्द्रबाट मह उत्पादन, मौरीको गोला, घार र मैनको विक्रीबाट गाउँपलिकाको आम्दानी बढाउने लक्ष छ । यसका लागि गाउँपादिकाले छुट्टै कार्यक्रम अघि बढाएको छ । अनुदानमा पाएका घार तथा मौरीका लागि समेत शर्त पालना गर्नु पर्ने बताइएको छ । मौरीका लागि समेत छुट्टै बिशेषता सहितको क्षेत्र आवश्यक पर्छ । खुसीको मौरी खुस परेको क्षेत्रमा बस्ने गर्दछ । गाउँपालिकाको पनि सलकपुर, जिर्मले, भालुझोडा, किटेनी, शान्तिपुरको बदमटार, इरौटार, लगायतका क्षेत्रमा मौरी रमाएर बस्ने गर्दछन् । सबै घारलाई आधुनिक बनाउन गाउँपालिकाले काम अगाडी बढाएको छ । तीन हजार परम्परागत र एक हजार वढि आधुनिक घार रहेको बताइएको छ । गाउँपालिकाले ६ सय घर परिवारलाई मौरी पालनमा आवद्ध गर्ने लक्ष्य राखेको छ । हाल करिव चार सय परिवारले मौरी पाल्दै आएको बताइएको छ । मैरी पालनको लागि गाउँपालिकाले दिने तालिम र घारको अनुदान लिन घरमा परम्परागत रुपमा भएपनि मौरी पालिएको हुनुपर्ने अनिवार्य शर्त छ । हाल गाउँपालिकाको ७५ प्रतिशत र किसानको २५ प्रतिशत लागत हुनु पर्ने बताइएको छ । एउटा आधुनिक घरमा वर्षमा १० देखि १२ किलोसम्म मह उत्पादन हुने गरेको छ । मौरी पालनको लागि छुट्टै जग्गाको व्यवस्थापन गरिरहनु पर्दैन । यसलाई घुसुवा बालिको रुपमा अन्यखेती गरिएको स्थानमा राख्न सकिन्छ । मौरी पालनमा अन्य व्यवसायमा जस्तो कडा मेहेनत आवश्यक पर्दैन । बेला बखत मौरीको स्याहार चाकर गरेर, मौरीलाई सुरक्षित रुपमा राख्न सके आम्दानी हात लाग्छ । तर, परम्परागत घारमा मौरी पाल्दा आधुनिक घारको जस्तो कमाई हुँदैन । परम्परागत घारमा वर्षको एक देखि दुई पटक मात्रै मह काड्न सकिन्छ । परम्परागत घारमा बच्चा समेत नासिने भएकाले मौरीको बृद्धिमा समेत समस्या आउछ । मौरी पालनको लागि एक पटक लगानी गरेपछि वर्षैसम्म आम्दानी भइरहने भएकाले किसान मौरी पालनमा आकर्षित हुँदैछन् । गाउँपालिकाले मौरी पालनको लागि बिशेष कार्यक्रम सञ्चालनमा ल्याएपछि यसको ब्यवसाय फस्टाउँदै गएको छ । चुरे क्षेत्रमा पर्ने यस गाउँपालिकाले चुरे संरक्षण, बिषादी न्युनिकरण र किसानहरुको आय आर्जनमा बृद्धि गराउन मौरी पालनको कार्यक्रम सुरु गरेको थियो ।