नेवारहरूले मनाउने मोहनी : दसैँसँग तुलना गरिए पनि फरक विधि र परम्परा

नेवार समाजमा धार्मिक अभ्यास र सांस्कृतिक परम्परामा मासु, माछा, र जाँड–रक्सीको प्रयोग सामान्य छ। यसमा मुख्य उद्देश्य पेट भर्नु मात्र नभई साङ्केतिक र धार्मिक अर्थ पनि रहेको प्रा. डा. नरेशमान बज्राचार्यले बताए।

काठमाडौँ : नेपालमा धार्मिक दृष्टिकोणले समाजको इतिहास हेर्दा हिन्दु र बौद्ध समाज प्रमुख रहेका छन्। पछिल्लो समयमा मुसलमान समाज र अन्य धर्मसमुदाय पनि विकसित भए। तर काठमाडौँ उपत्यकाको सामाजिक र सांस्कृतिक अध्ययन गर्दा मुख्य रूपमा नेवार हिन्दु समाज र नेवार बौद्ध समाजमा ध्यान दिनुपर्छ।

प्रा. डा. नरेशमान बज्राचार्यका अनुसार यी दुवै नेवार समाजले असोज शुक्ल प्रतिपदादेखि पूर्णिमासम्म १५ दिन लामो पर्व मनाउने गर्छन्, जसलाई स्थानीय भाषामा ‘मोहनी’ भनिन्छ। मोहनी पर्व र दसैँबिच केही समानता भए पनि यी फरक परम्परा हुन्। कतिपयले मोहनीलाई दशैंको समकक्षी वा नेपाली हिन्दु समुदायको दसैँसँग तुलना गर्ने गर्छन्, तर प्रा. डा. बज्राचार्यका अनुसार दशैं र मोहनी एउटै पर्व होइन।

मोहनी पर्वको प्रारम्भ र परम्परा

मोहनीको प्रारम्भ घटस्थापनाबाट होइन, जौ रोपेर उमार्ने परम्परा (स्थानीय भाषामा ‘न्हला स्वाम्पीय’) बाट हुन्छ। नेवार समुदायले कहिल्यै पनि घटस्थापना शब्दको प्रयोग गरेको छैन। जमरा रोप्ने परम्परा भए पनि गाग्रो राखेर पूजा गर्ने चलन छैन। जमरामा हरेक दिन पानी छर्किने, मलजल गर्ने, र उचित रूपमा उमार्ने काम गरिन्छ। द्वितीयादेखि सप्तमीसम्म विशेष पूजा वा मन्दिर यात्रा गर्ने प्रचलन छैन।

असोज शुक्ल प्रतिपदाको दिन घरघरमा जमरा रोपेर मोहनी सुरु हुन्छ। जमरा रोप्नेलाई स्थानीय भाषामा ‘न्हला स्वाम्पीय’ भनिन्छ, जसको अर्थ जौ रोपेर उमार्ने हो। मोहनी पर्वको आठौँ दिन अष्टमीलाई स्थानीय भाषामा ‘कुँछी भ्वय’ भनिन्छ। यसको दुई व्याख्या छन्:

1. कुछी – ‘दुई माना’ भन्ने अर्थमा, जसमा दुई मानाको भाँडाबाट चामल नापेर ठुलो भोज गर्ने प्रचलन।

2. कुलछी – परिवारका सबै दाजुभाइ, दिदीबहिनी, र कुलका सदस्यहरू क्रमशः बसेर खाने भोज।
   वास्तवमा दुवै परम्परा आज पनि पालना गरिन्छ, यद्यपि अहिले परिवारको मुख्य सदस्यलाई मात्र यस भोजमा राख्ने चलन बढेको छ।

नवमीको दिनलाई ‘सोने’ भनिन्छ, र यस दिन देवी–देवता मात्र नभई घरमा रहेका औजार, खड्ग, चामल, अन्न आदि सामग्रीको पूजा गरिन्छ। नवमीमा विसर्जन गर्ने परम्परा छैन। दशमीको दिन बिहान फेरि पूजा गरेर पर्वको समापन गरिन्छ। यसरी मोहनी पर्वमा धार्मिक पूजाआजा, सामूहिक भोज, र सांस्कृतिक अभ्यास समन्वित रूपमा हुन्छ।

धार्मिक अभ्यास र सामाजिक संरचना

नेवार समाजमा दशैं जस्तो ठूला पीठमा भिडभाड गर्ने चलन कम छ। प्रायः सबैले नजिकको पीठ वा घरमा इष्टदेवताको पूजा गर्ने गर्छन्। हिन्दु नेवारहरूले आफ्नो परिवारको इष्टदेवताको पूजा गर्ने प्रचलन छ भने बौद्ध नेवारहरूले तान्त्रिक विधिबाट इष्टदेवताको पूजा गर्ने गर्छन्। गुरु वर्ग (जस्तै शाक्य, बज्राचार्य) ले लामो विधि विधानअनुसार पूजा गर्छन्। अनुयायीहरूले गुरु वा पुरोहितलाई बोलाएर पूजा गर्ने प्रचलन भए पनि अधिकांश घरमा घरमुखी पुरुष वा महिलाले नै पूजा सञ्चालन गर्छन्।

प्रा. डा. बज्राचार्यका अनुसार नेवार समाजको परम्परागत पूजा तन्त्रमा ‘पञ्चमकार’ शब्द प्रयोग हुन्छ, तर बौद्ध तन्त्रमा यस्तो शब्द हुँदैन। यसरी धार्मिक परम्परामा अन्तर भए पनि सांस्कृतिक अभ्यासमा मासु, माछा, र जाँड–रक्सीको प्रयोग समान देखिन्छ। यसको प्रयोग सामाजिक वा साङ्केतिक उद्देश्यका लागि गरिएको हुन्छ।

इतिहास र आधुनिक दृष्टिकोण

पुराना समयमा कतिपय बौद्ध परिवारमा अज्ञानतावश बलि दिने चलन थियो, तर आधुनिक शिक्षा र जनचेतनाका कारण यो चलन घटिसकेको छ। नेवार समाजले धर्म, तन्त्र, र संस्कृति मिलाएर आफ्नो पहिचान राख्दै आएको छ। मोहनी पर्व एक सांस्कृतिक र धार्मिक मिश्रण हो, जसमा भोज, पूजा, र सामाजिक सहभागिता समाहित छन्।

प्रा. डा. बज्राचार्यका अनुसार नेवार समाजको अध्ययन गर्दा धर्म मात्र हेर्ने होइन, सामाजिक संरचना, सांस्कृतिक अभ्यास, भोजन परम्परा, र पारिवारिक संरचना समेत बुझ्न आवश्यक छ। मोहनी पर्व नेवारी समुदायको धार्मिक र सांस्कृतिक पहिचानको महत्वपूर्ण अङ्ग हो।

काठमाडौँ उपत्यकामा नेवार हिन्दु र बौद्ध समाजले आफ्नै पहिचान, परम्परा, र सांस्कृतिक अभ्याससँगै मोहनी पर्व मनाउँदै आएको छ। दसैँसँग समयअनुसार मिल्दोजुल्दो भए पनि प्रारम्भ, विधि, भोज अभ्यास, र सामाजिक संरचनाले मोहनी पर्वलाई छुट्टै बनाउँछ। भविष्यमा यस विषयमा विस्तृत अनुसन्धान र दस्तावेजीकरण आवश्यक रहेको प्रा. डा. बज्राचार्यले औँल्याए।