म्हपूजा र नेवार समुदायको तिहार: आत्मपूजादेखि नयाँ वर्षको स्वागतसम्म

सबिता नयाँजू

काठमाडौँ : तिहार हरेक नेपालीका लागि खुसी, उज्यालो र आत्मीयताको चाड हो। तर नेवार समुदायको तिहार भने अरू समुदायको भन्दा केही फरक र गहिरो अर्थ बोकेको छ।

तिहार केवल लक्ष्मीपूजा र भाइटिकासम्म सीमित छैन; यसमा ‘म्हपूजा’ अर्थात् आफूलाई आफैँ पुज्ने परम्पराको पनि अद्वितीय महत्त्व छ।

‘म्हपूजा’ भन्नाले ‘आफूलाई आफैँ पूजा गर्ने’ भन्ने अर्थ दिन्छ। नेवार परम्परामा यो केवल धार्मिक कर्म होइन, आत्मा, शरीर र चेतनाको पुनर्संस्कार गर्ने प्रतीकात्मक अनुष्ठान हो।

संस्कृति अध्येता एवम् साहित्यकार सुशील राजोपाध्यायका अनुसार, म्हपूजामा परिवारका सबै सदस्यहरू पङ्क्तिबद्ध भएर बस्छन्। प्रत्येक व्यक्तिको अगाडि कोरिने मण्डपलाई ‘जलक मण्डप’ भनिन्छ। त्यसपछि तेलको मण्डप बनाई त्यसमा धूप, बत्ती, अक्षता र लावा राखिन्छ। यही मण्डप मान्छेको प्रतीक हो — आफ्नो आत्माको प्रतिनिधि हो।

राजोपाध्याय भन्छन्, “जसरी बाहिरी शरीरलाई पानीले सफा गरिन्छ, त्यसरी नै म्हपूजामा मनलाई पनि शुद्ध पारिन्छ।”

म्हपूजामा ‘सगुन’ दिने चलन अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। सगुन पाँच वस्तुहरूको संयोजन हो — माछा, अण्डा, बारा, मासु र रक्सी। यी पाँच तत्त्वले जीवनका पाँच शक्तिलाई जनाउँछन्। घरकी मुली (महिला सदस्य) को हातबाट सगुन लिएपछि सबै सदस्यहरू आफ्नो आत्माको कल्याणका लागि त्यसलाई ग्रहण गर्छन्। यसरी नेवारहरूको म्हपूजा आत्मस्वीकृति र आत्मप्रेमको प्रतीक हो, जहाँ व्यक्ति आफूलाई पुनः स्मरण र सम्मान गर्छ।

नेवार समुदाय हिन्दु र बौद्ध दुवै परम्परामा आधारित भएकाले म्हपूजाको विधि पनि केही फरक हुन्छ। हिन्दु नेवारहरू जल र तेलको मण्डप बनाएर पूजा गर्छन्; धूप, बत्ती, लावा, अक्षता राखेर दहीको टीका लगाइन्छ।

पूजापछि घरकी मुलीले लक्ष्मीपूजाका प्रसाद सबै सदस्यलाई वितरण गर्छिन्, र सबैजना त्यही मण्डपमा बसेर भोज गर्छन्।बौद्ध नेवारहरू भने थोपा (प्रदीप), पुष्प र सुगन्धले मण्डप सजाउँछन् र ध्यानमार्फत आत्म–पूजा गर्छन्।

म्हपूजापछि अर्को दिन नेवार समुदायमा भाइपूजा (किजा पूजा) मनाइन्छ। यसमा दिदीबहिनीहरूले दाजुभाइको दीर्घायु र सुख–समृद्धिको कामना गर्दै पूजा गर्छन्। यो संस्कार यमराज र यमुनाको पौराणिक कथासँग सम्बन्धित मानिन्छ।

नेवारहरू भाइपूजामा पनि मण्डप कोरेर पूजा गर्छन्। मण्डपमा यमराजको प्रतीकका रूपमा ‘बिमिरो’ राखिन्छ। दिदीबहिनीहरूले दाजुलाई दही, चामल र अबिरको मिश्रणबाट बनेको रातो टीका लगाउँछन्। उपहार र दक्षिणा साटासाट गरेर चाडको आत्मीयता बाँडिन्छ।

जसका दाजुभाइ वा दिदीबहिनी छैनन्, उनीहरू भाइटिकाको दिन रानीपोखरीस्थित मन्दिरमा दर्शन गर्न जान्छन्। त्यहाँ ‘निधार खाली’ मानिसहरू टीका लगाउने, आशीर्वाद पाउने र आफूलाई धन्य ठान्ने गर्छन्। यो परम्परा सबैलाई परिवारको भावनामा जोड्ने सुन्दर प्रतीक हो।

नेवार परम्परामा लक्ष्मीपूजा केवल धन–समृद्धिको प्रतीक होइन, आर्थिक वर्षको अन्त्य पनि हो। त्यस दिन सबै आय–व्ययको हिसाबकिताब मिलाइन्छ। लक्ष्मीपूजाको रातलाई पुरानो वर्षको अन्तिम रात मानिन्छ र भोलिपल्ट म्हपूजाको दिन नयाँ वर्ष — अर्थात् नेपाल संवत् — सुरु हुन्छ।
त्यस दिन बिहान नयाँ बहीखाता खोलिन्छ र नयाँ आर्थिक वर्षको शुभारम्भ गरिन्छ।

नेपाल संवत् आरम्भ

नेपाल संवत् आरम्भको कथा शंखधर साख्वासँग जोडिएको छ। लोककथाअनुसार, शंखधरले भक्तपुरको लखुटिर्थबाट ल्याइएको सुन भएको बालुवाबाट पाएको धनले काठमाडौँका सबै नागरिकलाई ऋणमुक्त गराए। त्यस दिनदेखि ‘नेपाल संवत्’ सुरु भएको विश्वास छ।
त्यसैको निरन्तरता स्वरूप हरेक वर्ष म्हपूजाको दिन नयाँ संवत् सुरु हुन्छ। यस वर्ष पनि ११४६ नेपाल संवत् म्हपूजाको दिनबाट आरम्भ हुँदैछ।

संस्कृति अध्येता राजोपाध्यायका अनुसार, “म्हपूजा र तिहार नेवार समुदायको मौलिकता हो। यो आत्म–सम्मान, आत्म–पवित्रता र सामाजिक प्रेमको प्रतीक हो।”

उनका अनुसार यो परम्परा केवल नेवारहरूको घरभित्र सीमित छैन, यो सम्पूर्ण नेपाली सांस्कृतिक चेतनाको हिस्सा हो। आज विश्वभर फैलिएका नेवारहरूले पनि म्हपूजा मनाउँछन् — जसमा उनीहरू आफूलाई, आफ्नो संस्कृतिलाई र आफ्नो जन्मभूमिलाई सम्झन्छन्।

नेवारहरूको तिहार आत्म–उज्यालोको पर्व हो — जहाँ केवल बत्ती बाल्ने वा घर सजाउने होइन, आफूलाई चिन्ने, आत्मालाई सम्मान गर्ने र नयाँ वर्षलाई नयाँ ऊर्जासँग स्वागत गर्ने परम्परा समाहित छ।

लक्ष्मीपूजाबाट आर्थिक वर्षको अन्त्य, म्हपूजाबाट आत्म–पूजा र नयाँ वर्षको सुरुवात, अनि भाइपूजाबाट ममता र सम्बन्धको सम्मान — यी सबै मिलेर नेवारहरूको तिहार उज्यालो, आत्मबोध र संस्कृतिको सङ्गम बन्छ।

अन्त्यमा, राजोपाध्यायले आगामी ११४६ नेपाल संवत्को सुरुवातसँगै नेपालभित्र र बाहिर रहेका सबै नेपालीहरूलाई नेवार समुदायको यो आत्मीय पर्वले शान्ति, समृद्धि र आत्म–उज्यालोको शुभकामना प्रदान गरोस् भन्ने कामना गरेका छन्।