नागरिकता ऐन र नियमावलीमा अपुग विषय, जसले अझै छन् नागरिकता पाउनबाट वञ्चित

आइतबार, २१ असोज २०८०
केशव खतिवडा । पृष्ठभूमि नागरिकता राष्ट्र विशेषको पहिचान र नागरिकको अधिकार हो । मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्रले समेत कुनै पनि व्यक्ति एक समयमा एक राष्ट्रको नागरिक बन्न पाउनु उसको नैसर्गिक अधिकार भएको उल्लेख गरेको छ । नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ को भाग २ धारा (८) को उपधारा (५) मा संवत् २०४६ साल चैत्र मसान्तसम्म नेपाल सरहद भित्र जन्म भई नेपालमा स्थायीरुपले बसोबास गर्दै आएको व्यक्तिले प्रचलित कानुन बमोजिम जन्मको आधारमा नेपालको नागरिकता प्राप्त गर्ने छ । तर, यस व्यवस्था अन्तर्गत नागरिकता प्राप्त गर्न प्रचलित कानुनमा व्यवस्था भए बमोजिम एक पटकका लागि तोकिएको अवधि भित्र निवेदन दिइसकेको हुनुपर्दछ । अन्तरिम संविधानमा भएको यो प्रावधानलाई कार्यान्वयन गर्नका लागि नेपाल नागरिकता ऐन, २०६३ लाई संशोधन गर्दै २०६३ मंङसिर १० गते प्रमाणीकरण र प्रकाशन गरी लागु गरियो । संशोधित नागरिकता ऐनको दफा (४) को उपदफा (१) मा संवत् २०४६ चैत्र मसान्तसम्म नेपाल सरहद भित्र जन्म भई नेपालमा स्थायीरुपले बसोबास गर्दै आएका व्यक्ति जन्मको आधारमा नेपालको नागरिक हुनेछ । उपदफा (२) उपदफा (१) बमोजिम नागरिकताको प्रमाणपत्र प्राप्त गर्न चाहने व्यक्तिले संविधानसभाको निर्वाचन हुनु अगावै निवेदन दिने र नागरिकताको प्रमाणपत्र प्रदान गर्ने व्यवस्था तोकिए बमोजिम हुने छ । उपदफा (३) उपदफा (२) बमोजिम समय अवधि भित्र विशेष कारणवश निवेदन दिन नसक्ने व्यक्तिले यो ऐन प्रारम्भ भएको मितिले दुई वर्ष भित्र तोकिए बमोजिम निवेदन दिन सक्नेछ । संशोधित नागरिकता ऐनलाई कार्यान्वयन गर्नको लागि सोही बमोजिम नेपाल नागरिकता नियमावली, २०६३ लाई संशोधन गरी २०६३ माघ १५ गते नेपाल राजपत्रमा प्रकाशित गरी लागु गरियो । जस अनुसार नियमावलीको दफा (४) मा जन्मको आधारमा नेपाली नागरिकताको प्रमाणपत्र प्राप्त गर्ने कार्यविधि देहाय बमोजिम तयार गरी कार्यान्वयन गरियो । दफा (४) बमोजिम जन्मको आधारमा नेपाली नागरिकताको प्रमाणपत्र लिन चाहने १६ वर्ष उमेर पुरा भएको नेपाली नागरिकले सम्बन्धित प्रमुख जिल्ला अधिकारी समक्ष देहायका कागजात संलग्न राखी अनुसूची (१) बमोजिमको ढाँचामा निवेदन दिनु पर्दछ । (क) निवेदकको जन्म नेपाल भित्र भएको र निज निरन्तर नेपालमा स्थायी रूपमा बसोबास गर्दै आएको ब्यहोरा खुल्ने स्थानीय निकायको सिफारिस । (ख) आफ्नो वा परिवारको नामको जग्गाधनी दर्ता प्रमाण पुर्जा वा मोहियानी हकको प्रमाणपत्र वा घरधुरी प्रमाण वा निर्वाचन आयोगले तयार पारेको मतदाता नामावलीमा निजको वा निजको बाबु वा आमाको नाम समावेश भएको प्रमाण । सो बमोजिमका प्रमाण निवेदन साथ पेस गर्न नसक्ने व्यक्तिको हकमा निवेदक नेपालमा जन्म भई निरन्तर रूपमा नेपाल सरहद भित्र स्थायी रूपमा बसोबास गरी आएको ब्यहोरा खुल्ने गरी स्थानीय निकायका प्रतिनिधिको रोहवरमा अनुसूची (५) बमोजिमको ढाँचामा नेपाली नागरिकताको प्रमाणपत्र प्राप्त स्थानीय बासिन्दा हरूले गरी दिएको स्थलगत सरजमिन र सम्बन्धित वडामा बसोबास गर्ने नेपाली नागरिकता प्रमाणपत्र प्राप्त तीन जना नेपाली नागरिकले अनुसूची (६) बमोजिमको ढाँचामा सरिजमिन स्थलमै गरी दिएको सनाखत । यिनै संवैधानिक र कानुनी प्रावधानको आधारमा सरकारले २०६३ साल फाल्गुन महिनादेखि गांउघरमा नागरिकता टोली खटाएर जन्मको आधारका नागरिकता वितरण गरेको हो । ‘नेपालको संविधान २०७२’ मिति २०७२ असोज ३ गते जारी गरियो । संविधानको धारा ११ को उपधारा (३) मा यो संविधान प्रारम्भ हुनुभन्दा अघि जन्मको आधारमा नेपालको नागरिकता प्राप्त गरेको नागरिकको सन्तानले बाबु र आमा दुवै नेपालको नागरिक रहेछन् भने निज बालिग भएपछि वंशजको आधारमा नेपालको नागरिकता प्राप्त गर्नेछ भन्ने लगायतका केही अन्य देहायमा उल्लेखित संवैधानिक प्रावधान लाई कार्यान्वयन गर्नको लागि नेपाल नागरिकता (पहिलो संशोधन) ऐन, २०७९ समेत अहिले कार्यान्वयनमा आएको छ । मूल कानुनको रूपमा रहेको संविधानमा उल्लेखित प्रावधानलाई सम्बन्धित ऐन र नियमावली मार्फत कार्यान्वयन गर्नु पर्दछ । संशोधित नागरिकता ऐनले संविधानमा उल्लेखित देहाय बमोजिमका प्रावधान हरूलाई समेटेको छ : १.संविधानको धारा ११ को उपधारा (३) मा रहेको प्रावधान लाई संवत् २०७२ असोज ३ गते भन्दा अघि जन्मको आधारमा नेपालको नागरिकता प्राप्त गरेको नागरिकको सन्तानले बाबु र आमा दुवै नेपालको नागरिक रहेछन् भने निजको उमेर १६ वर्ष पुरा भएपछि वंशजको आधारमा नेपालको नागरिकता प्राप्त गर्नेछ । २.संविधानको धारा ११ को उपधारा(४) मा रहेको प्रावधान लाई नेपाल भित्र फेला परेको पितृत्व र मातृत्वको ठेगान नभएको प्रत्येक नाबालक निजको बाबु वा आमा पत्ता नलागेसम्म वंशजको नाताले नेपालको नागरिक मानिने छ र निजले १६ वर्ष उमेर पुरा भएपछि वंशजको आधारमा नेपालको नागरिकता लिन सक्नेछ । ३.संविधानको धारा ११ को उपधारामा (५) रहेको प्रावधान लाई नेपालको नागरिक आमाबाट नेपालमा जन्म भई नेपालमा नै बसोबास गरेको र बाबुको पहिचान हुन नसकेको ब्याक्तिले आमाको स्वः घोषणाबाट तथा आमाको मृत्यु भइसकेको वा होस ठेगानमा नरहेको भएमा सोको प्रमाण सहित निवेदकको स्वः घोषणाबाट निजले वंशजको आधारमा नेपालको नागरिकता प्राप्त गर्नेछ । तर, पछि निजको बाबु पहिचान भएमा निजको बाबु नेपाली नागरिक यकिन भएमा बुबाको विवरण अद्यावधिक हुने र नागरिकताको किसिम वंशज रहनेछ भने बुबा विदेशी भन्ने यकिन भएमा बुबाको विवरण अद्यावधिक गरी निजले वंशजको आधारमा प्राप्त गरेको नागरिकता खिची निजलाई अङ्गीकृत नागरिकता प्रदान गर्ने । ४.संविधानको धारा ११ को उपधारा (७) मा रहेको प्रावधानलाई विदेशी नागरिकसँग विवाह गरेकी नेपाली महिला नागरिकबाट नेपालमा जन्मिएको व्यक्तिले नेपाली नागरिकता लिदांको बखत निजको बाबु र आमा दुवै नेपाली नागरिक रहेछन् भने नेपालमा जन्मिएको त्यस्तो व्यक्तिले वंशजको आधारमा नेपालको नागरिकता प्राप्त गर्नेछ । ५.संविधानको धारा १२ मा रहेको पहिचान सहितको नागरिकता दिने प्रावधानलाई वंशजको आधारमा नेपालको नागरिकता प्राप्त गर्ने व्यक्तिलाई आमा वा बाबुको थर र ठेगाना मध्ये निजले रोजेको थर र ठेगाना उल्लेख गरी नागरिकता दिन सकिनेछ । ६.संविधानको धारा १४ मा रहेको प्रावधानलाई विदेशी मुलुकको नागरिकता प्राप्त गरी दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय सहयोग सङ्गठनको सदस्य राष्ट्रबाहेकका देशमा बसोबास गरेको र साविकमा वंशज वा जन्मको आधारमा निज वा निजको बाबु वा आमा बाजे वा बज्यै नेपालको नागरिक रही पछि विदेशी मुलुकको नागरिकता प्राप्त गरेको व्यक्तिले आर्थिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक अधिकारको उपभोग गर्न पाउने गरी गैर आवासीय नेपाली नागरिकता प्राप्त गर्न सक्नेछ ।(अर्थात् गैर आवासीय नेपाली नागरिकता प्राप्त गर्ने नागरिकले प्रशासनिक र राजनीतिक अधिकार भने प्रयोग गर्न पाउने छैनन् ।)

त्यस कारण उल्लेखित विषयहरू सम्बोधन नभएसम्म उक्त बमोजिमका समस्या फेरि पनि यथावत् रहेको हुँदा सम्बन्धित निकायको ध्यान जान आवश्यक छ ।

संशोधित नागरिकता ऐन र नियमावलीमा समेट्न बाँकी रहेका विषयहरुः नेपाल नागरिकता ऐन २०६३, नियमावलीको र पछिल्लो संशोधनले पनि अझै धेरै विषयहरू समेट्न बाँकी रहेको देखिन्छ । जस कारण अझै धेरै नागरिकहरू गैर नागरिक भएर रहनु पर्ने अवस्था विद्यमान छ । जुन हालै संशोधित नागरिकता नियमावलीले समेत सम्बोधन गरेको छैन । सम्बोधन गर्नुपर्ने विषयहरू यस प्रकार रहेका छन् । १.संवत् २०७२ असोज ३ गते भन्दा अगाडि वा जन्मको आधारको नागरिकता वितरण गर्नु भन्दा पहिला निवेदकको बुबा र आमा दुवैको मृत्यु भएको अवस्थामा निवेदकको सहोदर काका, ठुलो बुबा र बाजे मध्ये कसैको नागरिकता जन्मको आधारको भए पनि मृतकको सन्तानलाई वंशजको नागरिकता प्रमाणपत्र दिने । २.संवत् २०७२ असोज ३ गते भन्दा अगाडि वा जन्मको आधारको नागरिकता वितरण गर्नु भन्दा पहिला निवेदकको बुबा र आमा मध्ये कुनै एकको मृत्यु भएको वा बेपता भएको र एकको जन्मको आधारको नागरिकता भए निजको सन्तानलाई वंशजको नागरिकता प्रमाणपत्र दिने । ३.संवत् २०७२ असोज ३ गते भन्दा अगाडि वा जन्मको आधारको नागरिकता वितरण गर्नु भन्दा पहिला निवेदकको बुबा र आमा दुवैको मृत्यु भएको र निजको कुनै सन्तानले जन्मको आधारको नागरिकता प्राप्त गरेको तर निजका भाइ बहिनी उक्त मितिमा १६ वर्ष उमेर नपुगेको कारणले नागरिकता प्राप्त नगरेको भए निजका त्यस्ता भाइ बहिनीलाई वंशजको नागरिकता प्रमाणपत्र दिने । ४.विवाहित महिलाको पतिको नागरिकता र माइती पट्टिको बुबा आमा, दाजु भाइ, दिदी बहिनी मध्ये कसैको नागरिकता जुनसुकै किसिमको भएता पनि निजलाई वंशजको नागरिकता प्रमाणपत्र दिने । (अन्यथा विदेशी मुलको विवाहित महिलाले नागरिकता प्राप्त गर्ने नेपाली मुलको विवाहित महिला नागरिकताबाट वञ्चित रहनुपर्ने अवस्था रहन्छ ।) ५.विवाहित महिलाले पतिको विवरण यकिन गर्न नसकेको खण्डमा अविवाहित छोरी सरह माइती पट्टिबाट वंशजको नागरिकता प्राप्त गर्न सक्ने । ६.नेपाली नागरिकको छोरीले विदेशी नागरिकसँग विवाह गरेको र निजले पतिको मुलुकबाट नागरिकता प्राप्त गरेको छैन भनी स्वः घोषणा गरेमा निजले वंशजको नागरिकता प्रमाणपत्र लिन सक्ने । त्यस कारण उल्लेखित विषयहरू सम्बोधन नभएसम्म उक्त बमोजिमका समस्या फेरि पनि यथावत् रहेको हुँदा सम्बन्धित निकायको ध्यान जान आवश्यक छ । अस्तु ।

प्रतिक्रिया

प्रदेश खबर
लेखकको बारेमा
प्रदेश खबर

सम्बन्धित समाचार