‘नेतृत्व पुनरावर्तन’ को दुष्चक्र : कांग्रेस किन स्थिर हुन सकेन?

रमेश कुमार  बोहोरा

नेपालको सबैभन्दा पुरानो र ठुलो लोकतान्त्रिक पार्टी नेपाली काँग्रेस अहिले इतिहासकै सबैभन्दा कठिन मोडमा उभिएको छ। मुलुकमा भएका तीन ठुला आन्दोलनको नेतृत्व गरेको यो पार्टी ‘जेनजी आन्दोलन’पछि अनिर्णयको बन्दी बनेको छ।

पार्टीभित्र रूपान्तरण र उथास्थितिवादबीचको द्वन्द्वले यसको राजनीतिक भविष्यमाथि नै प्रश्न उठाएको छ। मुलुकमा लोकतन्त्र स्थापनाका लागि सङ्घर्ष गरेको पार्टी आज आफ्नै लोकतान्त्रिक अभ्याससँग कता कता तर्सिएको जस्तो देखिन्छ।

काँग्रेस यतिबेला संवेदनशील, निर्णायक र दिशानिर्धारण गर्नैपर्ने चरणमा छ। यो मोड केवल नेतृत्व परिवर्तनको सतही बहसमा सीमित छैन; यो पार्टीको सङ्गठनात्मक अस्तित्व, वैचारिक निरन्तरता, राजनीतिक विश्वसनीयता र नयाँ पुस्ताले खोजेको शासन–संस्कृति अपनाउने वा नअपनाउने प्रश्नसँग पनि जोडिएको छ।

सात दशकको राजनीतिक यात्रामा आन्दोलन, उपलब्धि, उतार–चढाव र सत्ता व्यवस्थापनको जटिल चरण पार गर्दै आएको काँग्रेस आज आफ्नै संरचनात्मक कमजोरी, नेतृत्व हस्तान्तरणको असमर्थता, गुटगत दबाब र जनविश्वासमा आएको गिरावटका कारण आत्म–पुनरावलोकन गर्न बाध्य बनेको छ। तर मूल नेतृत्व यसप्रति अझै पनि अनुदार देखिन्छ।

ठुलो दबाबका बीच पुसको अन्तिम साता महाधिवेशन गर्ने निर्णय भए पनि यो तय रूपमा हुन्छ भन्ने ग्यारेन्टी भने छैन। भावी नेतृत्वको आकाङ्क्षा राख्नेहरूबिच पार्टी सभापति शेरबहादुर देउवाको आशीर्वाद र समर्थन पाउने व्यक्ति को हुने भन्ने प्रश्न अझै अनिश्चित छ।

संस्थापन पक्ष र इतर पक्षबिचका वैचारिक मतभेदबिच देउवाको उत्तराधिकारी देउवाकै नजिकका, उनको खल्तीका नेता हुने कि नयाँ पुस्ताको उदय हुने भन्ने गम्भीर चासो छ। साथै पार्टीभित्र वैचारिक दिशा, नेतृत्व चयन र सङ्गठन पुनर्संरचनाबारे पनि गहिरो प्रश्न उठिरहेका छन्।

काँग्रेसले इतिहासमा असङ्ख्य राजनीतिक उपलब्धिहरू हासिल गरे पनि विगतका गौरवमय अध्यायहरूले आजको राजनीतिक वास्तविकता ढाकछोप गर्न सक्दैनन्।

युवा पुस्ताले काँग्रेसलाई केवल इतिहास बनाउने पार्टी होइन; भविष्य निर्माण गर्ने पार्टीका रूपमा हेर्न चाहे पनि त्यसका आधारभूत पूर्वाधारहरू पार्टीभित्र पर्याप्तरूपमा देखिन सकेका छैनन्। यही अन्तरले काँग्रेसलाई पुनर्विचार, पुनर्गठन र पुनर्स्थापनाको आवश्यकता लगायतिएको छ।

नेतृत्व संरचनामा देखिएको व्यक्तिवाद, निर्णय प्रक्रियाको केन्द्रिकरण, सङ्गठनमा समान सहभागिताको अभाव र गुटगत प्रतिस्पर्धाबाट बढेको अविश्वासले काँग्रेसलाई थकित, अव्यवस्थित र वैचारिक रूपमा अस्पष्ट पार्टीको रूपमा उभ्याएको छ।

विशेषतः युवा पुस्ताले उठाउने प्रश्न—“काँग्रेसले नयाँ नेतृत्वलाई संस्थागत रूपमा उकास्न सकेन किन?”—नेपालको राजनीतिक मनोविज्ञानकै एउटा जटिल समस्या हो। नयाँ पुस्तालाई अवसर नदिने मात्र होइन, उपलब्ध अवसरलाई पनि गुटगत समीकरणले सीमित पारिदिएको आरोप लामो समयदेखि उठ्दै आएको छ।

यही कारण काँग्रेसमा ‘नेतृत्वको पुनरावर्तन’ सामान्य परिघटना बन्न पुगेको छ, जसले निर्वाचन तयारी, सरकारी व्यवस्थापन र जनसरोकारका विषयमा पार्टीको विश्वसनीयतामा प्रत्यक्ष असर पारेको छ।

समकालीन राजनीति युवापुस्ताको चेतनाले निर्णायक रूपमा प्रभावित भइरहेको छ। सामाजिक सञ्जालमा सुरु भएको असन्तुष्टि आज सडक, क्याम्पस, कार्यस्थलदेखि नीतिगत बहससम्म फैलिइसकेको छ। नयाँ पुस्ता—विशेषतः जेनजी—सजग, तथ्य–केन्द्रित, पारदर्शितामा आस्थावान् र वैचारिक अस्पष्टता सहन नसक्ने प्रवृत्तिको रूपमा देखिन्छ। उनीहरू दलको ऐतिहासिक विरासत होइन, आजको कार्यशैलीका आधारमा समर्थन वा विरोध गर्छन्।

यही कारण काङ्ग्रेसभित्र पनि जेनजी पुस्ताको आह्वानले आन्तरिक संरचनामा चुनौती सिर्जना गरिरहेको छ। पुराना अनुहारहरूको पुनरावृत्ति होइन, निष्पक्ष प्रतिस्पर्धाबाट उद्ने, विषय–आधारित राजनीति गर्ने, आधुनिक प्रशासनिक–आर्थिक दृष्टिकोण बोकेको नेतृत्व यो पुस्ताको चाहना हो।

देउवा नेतृत्वको मूल्याङ्कन गर्दा उपलब्धि र कमजोरी दुवै देखिन्छन्। उनको राजनीतिक यात्राले शान्ति प्रक्रिया, संविधान निर्माण, राजनीतिक सङ्क्रमण व्यवस्थापन, कठिन समयमा पार्टी तथा देश सम्हाल्ने क्षमतामा गहिरो छाप छोडेको छ। तर नेतृत्व हस्तान्तरणको स्पष्टता नल्याएको, सङ्गठन आधुनिकीकरणमा ढिलाइ गरेको र युवा पुस्तालाई उकास्न नसकेको आलोचना पनि उत्तिकै बलियो छ। महाधिवेशन नजिकिँदै गर्दा नेतृत्व परिवर्तनको बहस तीव्र हुनु केवल राजनीतिक वादविवाद होइन; पार्टीभित्र संरचनागत रूपान्तरणको सङ्केत पनि हो।

काँग्रेसका अन्य पदाधिकारीहरूको भूमिकाले पनि वर्तमान अवस्थालाई निर्माण गर्न योगदान गरेको छ। उपसभापति, महामन्त्री, सचिव, कोषाध्यक्ष र केन्द्रीय सदस्यहरूको गतिविधि हेर्दा निर्णय प्रक्रिया अत्यधिक केन्द्रित रहेको स्पष्ट देखिन्छ। संरचनाहरू औपचारिक रूपमा भए पनि व्यवहारिक भूमिका कमजोर छ।

भातृ–सङ्गठनहरू—नेविसंघ र तरुण दल—आन्तरिक विवाद, नेतृत्व पुनरावृत्ति र कार्यदिशाको अभावका कारण कमजोर बनेका छन्, जसले नयाँ ऊर्जा, नयाँ विचार र प्रशस्त राजनीतिक जनशक्ति उत्पादन गर्ने क्षमतामा क्षति पु¥याएको छ। यही कारण नयाँ पुस्ताका धेरै राजनीतिज्ञ समयमै उदाउन सकेनन् र उदाएका पनि गुटगत समीकरणभित्र सीमित हुन बाध्य भए।

यद्यपि केही नेतृत्व समूहले वर्तमान चुनौतीलाई अवसरमा बदल्ने सङ्केत देखाएका छन्। गगन थापा त्यसमा सबैभन्दा चर्चित नाम हुन्। उनको तथ्य–आधारित राजनीतिक शैली, संसदमा प्रस्तुत हुने विश्लेषणात्मक क्षमता, सुशासन र जबाफदेहितामा आधारित धारणा तथा संस्थागत सुधारप्रतिको अडानले उनी मात्र काँग्रेसका युवा नेता होइन, राष्ट्रिय स्तरका ‘भावी नेतृत्व’का रूपमा स्थापित भएका छन्।

थापाको ऊर्जा, क्षमता र नीतिगत समझले जेनजी पुस्तालाई आकर्षित गरेको छ। धेरैले काँग्रेसको भविष्यको केन्द्र उनी हुनसक्ने ठान्छन्। तर उनका लागि नेतृत्व सम्मको मार्ग सहज छैन; परम्परागत संरचना, गुटगत प्रभाव, नेतृत्व हस्तान्तरणको जटिलता र शक्ति सन्तुलनका कारण चुनौतीहरू ठुलो छन्। संस्थागत सुधार दीर्घकालीन रणनीतिका रूपमा अघि बढाउन नसके लोकप्रियता मात्र नेतृत्व परिवर्तनको आधार बन्न सक्दैन।

डा. शेखर कोइरालाको भूमिका पनि अत्यन्त निर्णायक छ। उनी सुधारवादी धारका प्रतिनिधि भएर पुराना र नयाँ पुस्ताबिच ‘ब्रिज फिगर’का रूपमा उभिएका छन्। वैचारिक सन्तुलन, संवाद, गुटगत विवाद समाधान र नेतृत्व परिवर्तनमा परिपक्व भूमिका खेल्न सक्ने व्यक्तित्व भएकाले काँग्रेसको सङ्क्रमणकालीन चरणमा स्थिर केन्द्र बन्नसक्छन्। यदि उनले दुवै धार—अनुभवी नेतृत्व र युवा पुस्ता—लाई एकताबद्ध राख्न सके, काँग्रेसले आगामी राजनीतिक चुनौती व्यवस्थित रूपमा सामना गर्नसक्छ।

अब काँग्रेसले कुन बाटो लिन्छ भन्ने प्रश्न केवल सङ्गठनात्मक निर्णय होइन; देशको राजनीतिक दिशासँग पनि जोडिएको छ। वर्तमान अवस्थामा काँग्रेसले पाँच आधारभूत मोडेल अपनाउन सके मात्र पुनर्जीवनको मार्ग स्पष्ट हुनेछ—

१) नेतृत्व हस्तान्तरणको स्पष्ट रोडम्याप—अनुभव र नयाँ क्षमताबीच सन्तुलन।
२) सङ्गठनको डिजिटल आधुनिकीकरण—सदस्यता, रिपोर्टिङ, निर्णय प्रक्रिया र नीति विश्लेषणसम्म।
३) गुटबन्दी नियन्त्रण—आचारसंहिता, निगरानी र वैचारिक समूहलाई संस्थागत सीमाभित्र राख्ने संरचना।
४) नीतिगत स्पष्टता—काँग्रेस आज कसका लागि राजनीति गर्छ भन्ने प्रश्नमा एकमत दृष्टि।
५) जेनजी पुस्तालाई वास्तविक नेतृत्वको ढोका खोल्ने सुधार—भातृ–सङ्गठन पुनर्गठन, ३० वर्षमुनिलाई निर्णय तहमा प्रवेश, अभियान नेतृत्वको अवसर।

नेपाली काँग्रेस अहिले “तीन पुस्ताको अदला–बदली”को संवेदनशील मोडमा छ। देउवा पुस्ताले सङ्घर्ष र स्थिरताको विरासत बोकेको छ। शेखर कोइरालाको पुस्ताले संवाद, सुधार र सन्तुलन प्रस्तुत गर्छ। गगन थापा पुस्ताले आधुनिक राजनीतिक चेतना र भविष्यको आकाङ्क्षा बोकेको छ। यी तीन तहबीच सहकार्य र रणनीतिक साझेदारी हुन सके काँग्रेस फेरि राष्ट्रिय राजनीतिक केन्द्र बन्नसक्छ। यदि गल्ती दोहोरियो, गुटबन्दी र अनुहार–परिवर्तनमै सीमित भयो भने युवा पुस्ताको दूरी झनै बढ्नेछ।

यसैले काँग्रेसका लागि आजको मुख्य आवश्यकता तीन शब्दमा—गल्ती स्वीकार गर्ने साहस, सुधारको दृढता र नेतृत्व हस्तान्तरणको चरित्र—हो। नेतृत्व परिवर्तनको अहिलेको बहस केवल राजनीतिक समाचार होइन; यो पार्टीको भविष्य, अस्तित्व र पुनर्जीवनको ऐतिहासिक क्षण हो।